Positiones contra missam privatam (1521)

Stellingen tegen de privé-mis, opgesteld door Hendrik van Zutphen, besproken en aanvaard door de Augustijnen te Wittenberg in het najaar 1521.
Theses/articles/ against the Private Mass, by Henry of Zutphen, discussed and adopted by the Wittenberg Augustinians autumn 1521.

Inleiding en bronvermelding

Bron: J.E. Kapp – Nachlese p. 484: XXII: Heinrich von Zutphen Sätze wider die Privat-Messe, aus dem von Spalatino rubrierten Msto. For easy referencing I numbered the theses (which aren’t really independent theses. They look more like a summary of the results of a meeting (an amended discussion paper).

Spalatinus heeft erboven geschreven:/ superscript by Spalatinus : 1521. Contra Missam Privatam Heinric. Zutphanienn.
Spalatinus heeft eronder geschreven: / subscript by Spalatinus Der Augustiner zu Wittenberg positiones von der Meß.. 1521

Kapp concludeert: “Wir haben nicht Ursache an diesem Vorgehen zu zweiffeln, da Spalatinus von allem, was damahls vorgegangen ist, die beste Nachricht gehabt.” Dat lijkt me afdoende bewijs.

1521. Contra Missam Privatam Heinric. Zutphanienn.

Celebratio missarum caput est & radix simul extincte fidei & totius charitatis.
Nam postquam missarum celebratio pro bono opere vel sacrifio (non moror) recepta est, ceperunt huic veluti uni atque eidem sacratissime anchore omnes simul adherere.
Templa, que pro conventu fidelium ad audiendum verbum Dei et humilia & pauciora suffecissent, sumptuosa: pro missarum percelebratione multiplicare : piissimum veluti obsequium Deo prestaturi. .
Quibus templis ornandis fundandisque missis omne mox studium etiam optimorum principum erat intcntum.
Hanc unam fue salutis habentium rationem, si augusta templa cum missarum numero fundassent.
Jam actum erat de verbo Dei, quandoquidem in templa & celebrationes & cantus summa Christianismi erat translata.
Et fides solo verbo (atque hoc quotidiano) subsistens jamjam coacta est exulare.
Quod b. Augustinus Epistola ad Januarium jam olim suis temporibus factum deplorat.
Inductis simplicitati fidei ceremoniarum plusquam judaicarum fucis, ut genuina facies ecclesie non agnosceretur.
Fide jam cecati & verbo privati: vide in quantam ydololatrie abominationem simus precipitati.
Scissa est Ecclesia in duas partes: sacerdotes seu clericos & laicos.
Tanta dissimiles varietate, ut pre illorum sacro sancta majestate hi vix pro fece Ecclesie sint recepti .
Et unde hec dissimilitudo, nisi ratione celebrationis, que nihil habet Christiane institutionis.
Quandoquidem non qui celebrat, sed qui sumit, domini eo satisfacit instituto, etiamsi sit laicus.
Jam videat quisque, quot maria errorum ex hac una celebrationis opinione recepta proruperint.
Unicus & indivisus mansit errorum sequax, laicorum vulgus
Sed sacrosancti sacerdotes in primariam, secundariam & tertiariam hierarchiam sese dssecuerunt.
Primus Pontifex in reges , secundarii in principes, tertiarii cumprimis in vulgus insatiabiles rapinas exercentes.
Imponentes simplicitati illorum, ut non solum justas pensas vectigalium ceterorumque tributorum, que principibus à nullis non debentur, non penderent.
Non solum jus gladii (quod judex publicus super omnes habet) a se projicerent.
Quin etiam ipsi omnium illorum jus dandi principibus sibi falso arrogaverint.
Interim illudentes, ut provincias, civitates & ampla patrimonia cederent ypocrisi illorum.
Ut principum ceterorum heroum filiis exheredibus relictis, ecclesias , monafteria & id genus celebrantium delubra fundarint.
Hec pietas, hoc salutare, hoc solum existimatum est esse christianum.
Quicquid ergo errorum, quicquid impietatis, quicquid neglecte fidei est in temporibus istis, totum debemus meritis receptis missarum.
Ex quibus, que secuta est totius charitatis inductio, nemo non facile videt. Nempe fundatio fundationem peperit, & nondum nato tem plo uno, decem alia concipiebantur.
Monasteria, sacella, luci & excelsa cum universa provincia ydolorum; ita omne aurum consumpserunt, ut ne obulus quidem residuus esset pauperi Christo.
Aperiat quis oculos fidei, & totum chrisitianismum videbi~ per milfationes jugulatum.
Quodsi ccna dominica sue fuerit innocentie resitituta: jam mox antichristi regnum expirat.
Convenient enim in unione quotidie, Verbi Evangelii, hoc est fidei charitatisque verbo annunciato.
Commonebitur quisque post fidei spem certissimam in Christo, qui sicut ipse Dominus, nos & omnia nostra tulit in cruce, ponens pro peccatoribus animam suam :
Ita pro fratribus fubftantiam, orationes., ministeriorum officiis, & quicquid fuerit charitatis, ponet. Jam non opibus accumulandis, ted pauperibus alendis episcopus invigilabit.
Jam vera & sancta, tum spiritualium tum temporalium erit communio.
Sic quippe ad fidei & charitatis communionem est dominica cena instituta.
Ut nemo suam presumat cenam manducare ecclesiam Dei, que maxime pauperis est conditionis.
Neque enim tam ut tu communices Christo per fidem solum, quam ut per charitate communices proximo, videtur hec communicatio instituta.
Verbo fidei tu satis communicaveris Deo, sed nisi fratribus tua dividas, non communicabis illi.
Fructus private cene cum manifesti sint, fidei, charitatis & omnis christiane communionis ad privatum ventris questum contemplatio.
Vel faltem (in sanctioribus ypocritis) sue privateque salutis ratio.
Facile licebit cernere, que radix sit amarissime amaritudinis illius.
Quomodo enim ex bono fundamento tanta ecclesie Christi ruina poterit fuisse secuta?\
Omnium ergo scandalorum maximum est hujus cene dominice inordinata usurpatio.
Qua stante, manet privati sacerdotii , celebrationis, sacrificii & omnium papisticarum imposturarum opinio:
Quam confirmat, ac proinde pessimi scandali fimbrias prorogat, quisquis in manifesto cenam dominicam sibi parat.
Confirmat enim consuetudinem illorum, qui ad missas sive celebrandas, sive audiendas summam christianismi detorserunt.
Tantam habuit Christus scandali rationem, ut tolerabilius esse dixerit, mola asinaria suffocatum demergi in mare, quam vel uni ex minimis offendiculum prestare.
Quodve illi in universa ecclesia tantum offendiculum fovet , alit, sustentat?
Qui cadens apertos habet oculos, videos periculum propter mercedem iniquitatis, currit in illud.
Videns fidem & omnem charitatem periclitandem dissimulatione sua.
Paulus in faciem restitit Petro in periculum fidei non ambolanti, juxta veritatem Evangelii, & nos in illam simulationem intrabimus missarum, ubi naufragium perpessa est fides similiter tota?
Aut qui poterit abusus missarum corrigi, si ii, qui reduces esse deberent, adhuc a vestigiis non declinantur errorum?
Sive ergo quis potuerit licite, privatim celebrationes sibi parare, sive non, constat, quod non liceat publicis ritibus speciose ypocriseos sese assimulare.
Nulla in re videmus Christum tanto zelo fuisse commotum, quanto movebatur, videns scandalum in domo patris sui parari.
Neque enim, quoniam vendebatur, sed quoniam aua occasione domum patris fecerunt mensam negotiation is, indignabatur.
Paulus ne vel unum fratrem offenderet, voluit non manducare carnem in eternum, dicens charitatem in eo non esse, qui a re, alioquin manifeste licita, respectu scandali, non abstinuisset.
Quis jam excusabit, si hanc privatarum cenarum tenebrosam viam (qua constat, ecclesiam errasse) fuerimus ingressi, relicta interim cJara semita evangelii Apostolorum pedibus trita? Qui enim periculum amat, peribit in illo.
Nec quemquam morari debet, saltem Christianum, scandalum sacrificiariorum.
Constat enim illorum plantationem non ess a patre, adeoque eradicandam : Ceci enim sunt & duces cecorum.
Preterea constat, Christum venisse ad hoc, ut unum corpus, unam Ecclesiam, & semper ac ubique statueret communionem.
Hinc omnia ministeria ab aliis in alios voluit ministrari, nemine sibi ipsi ministrante.
Baptismum , lapsi fratris reductionem, ligationem, solutionem, manus impositionem, & quicquid est ministeriorum, in officiis mutuis voluit commendare, adeo, ut sese baptizare, sibi manus imponere, sese solvere, non possit quis ullo modo.
Imo, si ministerium sacramenti desit, sola fide sine ministerio signi crcditur quisque purificari.
Quid est, quod cenam dominicam (que sola communio est) & pre omnibus sacramentis ecclesie symbolum habetur, presumat sibi quisque parare solus, manducans, communionem pri vatim usurpans?
Quandoquidem & omnia Christi verba porrigentium sunt & accipientium;
Et Paulus communionem in unum ad cenam dominicam fieri mandat.
Mutuo expectare, & pre omnibus, quotiescunque manducandum & bibendum est, mortem Domini annunciare.
Hinc fractionem, hinc participationcm corporis & sanguinis Domini dicit.
Et hoc de privatis & questuariis missis sine verbo Dei.
De utriusque speciei communione: quod non liceat ullo modo alterutram pretermittere communicare volenti, jam omnium consensu ex manifestissima Christi institutione conclusum est.

Si itaque manifesta hec Christi institutio, si Apostoli cene private probibitio, si communionis ratio, si scandali confirmatio, si omnium malorum , que ex hoc abusu promanarunt consideratio, non movent quempiam, ut relicta tenebrosa hac via evangelicam semitam nobiscum ingrediatur: Det nobis, quisquis is fuerit, rationem fidei sue ex Christiana charitate, &, siquidem probatam viam habuerit, ambulabimus post eum. Rogamus tamen, pro amore Christi ut ad hec F. Martini calculus accedat, priusquam aliquid pro nobis vel contra nos statuatur. Libentcr ampulabimus post eum, qui dicit: Qui sequitur me, non ambulat in tenebris, sed habebit lumen vite.

Der Augustiner zu Wittenberg positiones von der Meß.. 1521

Stellingen tegen de privaatmis (1521) – Nederlandse vertaling

door Hendrik van Zutphen opgesteld ten behoeve van zijn kloosterbroeders in Wittenberg in 1522 (en door hen besproken, geamendeerd en zo ingediend bij hun oversten, in absentio van broeder Martin Luther, want ondergedoken in de Wartburg. Het is de tijd van Karlstadt, en Zwilling: de reformatie wordt ter hand genomen.)

NEDERLANDSE VERTALING (H.A. van Duinen, a.w. p. 78-83 (bijlage 2) – nummering en aanpassingen door Dick Wursten

– De viering der missen is het hoofd en de wortel tevens der uitdoving van het geloof en van de gehele liefde.
– Want, nadat de viering der missen voor een goed werk of een offerande, daarin maak ik geen onderscheid, is erkend geworden, zijn allen te samen hieraan, als aan een en hetzelfde plechtanker, begonnen zich vast te hechten.
– De tempels, die nederig en in kleinere getale genoegzaam zouden geweest zijn voor de samenkomst der gelovigen om het Woord van God te horen, zijn kostbaar geworden; men heeft ze, voor de overtollige viering der missen, vermenigvuldigd; even alsof men daarmede Gode de godvruchtigste hulde bewijzen kon.
– Op dat versieren der tempels en stichten der missen, was dan ook weldra al de zorg en ijver der beste vorsten gericht, hiernaar alleen hun toekomstige zaligheid afmetende, of zij luisterrijke tempels, met een groot getal missen, gesticht hadden.
– Nu was het gedaan met het Woord van God, nademaal op tempels en gezangen en plechtigheden de hoofdzaak van het Christendom was terug gebracht,
– en het geloof, hetwelk uit het Woord alleen, zijn kracht ontleent, is meer en meer genoodzaakt geworden, als balling te gaan vluchten.
– Hetgeen de zalige Augustinus in zijn brief aan Januarius betreurt, dat reeds lang in zijn tijd geschiedde.
– De eenvoudigheid des geloofs is door een blanketsel van meer dan Joodse plechtigheden overdekt geworden, zodat het eigenlijke gelaat der Kerk niet te herkennen was.
– Daar wij nu verblind in het geloof zijn geworden, zie eens in welk een verfoeilijkheid van afgoderij wij gestort zijn!
– De Kerk is in twee delen verscheurd geworden: in priesters of geestelijken en in leken.
– Het verschil tussen deze beiden was van zo ongelijke aard, dat, om de hoogheilige majesteit der eersten, de laatsten ternauwernood voor de heffe der Kerk zijn erkend.
– En van waar deze ongelijkheid anders, dan uit de wijze der misbediening, 78 die niets heeft van de Christelijke instelling?
– Niet degene die slechts het Avondmaal alleen door zijn tegenwoordigheid viert, maar die brood en wijn tot zich neemt, voldoet aan de instelling des Heeren, ook al is hij een leek.
– Nu zie een ieder, hoeveel zeeën van dwalingen uit deze ene aangenomen mening der misviering zijn voortgekomen;
– hoe de volger der dwalingen, het gemeen der leken, één onverdeeld geheel is gebleven;
– maar de hoogheilige priesters zich in een eerste, tweede en derde priesterheerschappij hebben verdeeld.
– De Paus, als de eerste in rang, oefende op de koningen, zij, die van de tweede rang zijn, op mindere vorsten, die van de derde, vooral op het gemeen nu welhaast een onverzadelijke roofgierigheid uit.
– Hun eenvoudigheid misleidden zij, zodat zij niet alleen de billijke aandelen in tollen en andere schattingen niet betaalden, welke nochtans iedereen de vorsten verschuldigd is; niet alleen het recht van het zwaard, hetwelk de rechter over allen heeft, verre van zich wierpen:
– maar ook zich alleen het recht ten onrechte aanmatigden, van vorsten wetten voor te schrijven.
– Ondertussen wisten zij hen nog te belezen, om aan hun geveinsdheid gewesten, steden en uitgestrekte goederen af te staan,
– en met onterving van de zonen der vorsten en overige helden kerken, kloosters en dergelijke soort van heiligdommen te stichten.
– Dit hield men voor vroomheid; dit alleen rekende men heilzaam en Christelijk te zijn.
– Welke dwalingen er derhalve in die tijden, welke goddeloosheid, welke verwaarlozing des geloofs er ontstaan zijn: wij zijn het alles aan die eenmaal aangenomen verdiensten der missen verschuldigd!
– leder ziet lichtelijk in, welk een bederf der liefde daarvan het gevolg is geweest.
– Want de ene stichting baart de andere; en wanneer er nog niet één tempel verrezen was, werd reeds het plan van tien andere gevormd.
– Kloosters, kapellen, heilige bossen en hoogten, met de gehele menigte van afgoden, hebben zo al het goud verteerd, dat er geen penning zelfs meer over bleef voor de arme Christus.
– Laat iemand de ogen des geloofs openen, en hij zal het gehele Christendom door de misbruiken der mis bedorven zien.
– Bijaldien het Avondmaal des Heeren aan zijn onschuld zal zijn teruggegeven, dan is het welhaast met het rijk van de Antichrist gedaan. 79
– Want zij zullen in enigheid dagelijks samen komen, terwijl het Evangelische Woord, dat is het Woord des geloofs en der liefde, verkondigd wordt.
– leder zal vermaand worden tot het zekerste vertrouwen des geloofs op Christus, die, als zelve de Heer, ons en al het onze op het kruis gedragen heeft, Zijn leven voor de zondaren afleggende.
– Zoals hij dan ook voor de broeders allerlei nooddruft, gebeden, dienstbetoningen, wat de liefde maar vorderen kan, ten beste geven.
– De bisschop (opziener) zal nu niet op het verzamelen van schatten, maar het voeden van armen zich met alle ijver toeleggen.
– Nu zal er een ware en heilige gemeenschap, zowel van geestelijke als van tijdelijke goederen zijn.
– Want zo is des Heeren Avondmaal tot bevordering van de gemeenschap des geloofs en der liefde ingesteld, ·
– dat niemand menen moet, dat de Kerk, ook wanneer zij meest uit armen bestaat, die niets tot het Avondmaal kunnen toebrengen, zijn Avondmaal, als ‘t ware, voor hem weg eet en gebruikt.
– Immers schijnt toch deze gemeenschap niet zo zeer te zijn ingesteld, opdat gij alleen door het geloof met Christus gemeenschap hebt, als wel, opdat gij ook door de liefde u aan uw naaste aansluit.
– Door het Woord des geloofs kunt gij genoeg gemeenschap met God zoeken; maar tenzij gij onder de broederen het uwe verdeelt, zult gij geen ware gemeenschap aan dat Woord hebben.
– De vruchten van het afzonderlijk Avondmaal houden zijn duidelijk, daar zij slechts in een beschouwing des geloofs, der liefde en der ganse Christelijke gemeenschap bestaan, die niet dan tot voeding van de eigen buik verstrekt;
– of voor ‘t minst, bij enigszins heiliger geveinsden, alleen tot het acht hebben op eigen zaligheid heen voert.
– Gemakkelijk kan men zien, welke de wortel is van die aller bitterste bitterheid.
– Hoe toch zou indien de grondslag wél gelegd was, zulk een val der Christelijke Kerk hebben kunnen volgen?
– Van alle ergernissen dan is het onordelijk gebruik van dit Nachtmaal des Heeren de grootste.
– Indien dit blijft stand houden, blijft ook de mening omtrent het afzonderlijk priesterschap, de plechtigheden, het offer en alle pauselijke bedriegerijen.
– Welke mening hij bevestigt, en als ‘t ware de franjes der schandelijkste 80 ergernis verlengt, die in het openbaar de maaltijd des Heeren voor zich alleen bereidt;
– want hij bevestigt de gewoonte van hen, die of tot het vieren, of tot het aanhoren der missen, de hoofdzaak van het Christendom verwrongen hebben.
-Zo hoog rekende Christus de ergernissen aan, dat Hij het dragelijker noemt, met een molensteen aan de hals, in de diepte der zee geworpen te worden, dan zelfs een der kleinen te ergeren.
– Maar welk een ergernis koestert, voedt, onderhoudt hij door de gehele Kerk heen,
– die met open ogen valt, en terwijl hij het gevaar ziet, er zich in stort voor het loon der ongerechtigheid!
– die ziet, dat hij door zijn geveinsdheid het geloof en alle liefde in de waagschaal stelt!
– Paulus wederstond Petrus in het aangezicht, volgens de waarheid van het Evangelie, terwijl nochtans zijn geloof niet in dadelijk gevaar verkeerde: en wij zullen in die geveinsdheid der missen delen, waarop bijna het gehele geloof schipbreuk heeft geleden?
– Hoe zal het misbruik der missen kunnen verbeterd worden, indien zij, die behoorden terug te keren, nog niet afwijken van de voetsporen der dwalingen?
– Het zij dan, dat het iemand volgens de kerkelijke wet geoorloofd zij of niet, zich afzonderlijk misvieringen te bereiden: het staat vast, dat het niet geoorloofd is door openbare godsdienstplechtigheden zich een schijn van geveinsdheid toe te eigenen.
– Nergens zien wij Christus door zulk een ijver aangegrepen, als waar Hij ergernissen in het huis Zijns Vaders zag aanrichten.
– Immer was Hij niet daarover verontwaardigd, dat men verkocht, maar daarover dat men op eigen gelegenheid het Huis Zijns Vaders tot een huis van koophandel maakte.
– Paulus wilde in eeuwigheid wel geen vlees eten om een broeder niet te ergeren; terwijl hij zei, dat er geen liefde in hem was, die van een zaak anders openbaar geoorloofd, zich uit hoofde van ergernis niet onthield.
– Wie zal het dan verschonen, dat wij deze duistere weg der afzonderlijke Avondmaalsvieringen, op welke het zeker is, dat de Kerk gedwaald heeft, zijn ingeslagen, met verlaten intussen van het duidelijke pad des Evangelies door de voeten der Apostelen betreden? Wie toch het gevaar bemint, zal daarin omkomen.
– En niemand moet het terughouden, zo hij tenminste waarlijk een Christen is, dat de mispriesters zich zullen ergeren.
– Want het staat vast, dat hun plant niet van de Vader is, en derhalve behoort te worden uitgeroeid; want ze zijn blinden en leidslieden van blinden.
– Daarenboven staat het vast, dat Christus gekomen is daartoe, om één lichaam, één Kerk, en altijd en overal één Gemeente te stichten.
– Van hier heeft Hij gewild, dat alle bedieningen door anderen zouden geschieden, en niemand zich zelf bedienen zou.
– De Doop, het terugbrengen van een gevallen broeder, het binden, het ontbinden, het opleggen der handen en welke verrichtingen er zijn mogen, die heeft Hij, tot wederkerige verplichtingen willen maken, zodat niemand op enigerlei wijze zich zelf dopen, aan zich zelf de handen opleggen, zich zelf ontbinden kan. .
– Ja zelfs, wanneer de bediening der plechtigheid ontbreekt, houdt men het er voor, dat men alleen door het geloof, zonder de bediening van het teken kan gereinigd worden.
– Hoe dan, kan iemand het Avondmaal des Heeren, hetwelk alleen in de gemeenschap bestaat, en boven alle plechtigheden voor het zinnebeeld der Kerk gehouden wordt, hoe kan iemand zich vermeten, dat zich alleen te bereiden, te eten, en alzo de gemeenschap afzonderlijk te gebruiken?
– Nademaal ook al de woorden van Christus een toereiken en een ontvangen veronderstellen,
– en Paulus beveelt dat er één gemeenschap bij des Heeren Avondmaal zal plaats hebben,
– en dat men onderling wachten zal, en in tegenwoordigheid van allen, zo vaak men eet en drinkt, de dood des Heeren verkondigen.
– Daarom spreekt hij van een breken des broods, van een onderling verdelen van het lichaam en bloed des Heeren.
– En dit zij gezegd van de afzonderlijke en winstgevende missen, die buiten het Woord Gods geschieden.
– Over de mededeling der beide tekenen (zij het gezegd), dat op generlei wijze geoorloofd is, een van beide achter te houden, wanneer iemand wil Avondmaal vieren.

Dit is reeds met algemene toestemming op grond der klaarblijkelijke instelling van Christus, besloten.
Indien derhalve deze duidelijke instelling van Christus, indien des Apostels tegengaan van het afzonderlijk Avondmaal houden, indien de aard der gemeenschap, indien de bevestiging der ergernissen, indien de overweging van al het kwaad, hetwelk uit dit misbruik is voortgevloeid, iemand niet beweegt, om, met verlaten van deze duistere weg, het Evangelisch pad met ons in te gaan: dat hij ons, wie hij zij, rekenschap geve van zijn geloof naar de Christelijke broederliefde, en indien hij een welbewezen pad betreedt, zullen wij hem nawandelen.
Wij verzoeken echter, bij de liefde van Christus, dat de stem van Broeder Martinus (Luther) zich hierbij voege, eer iets vóór of tegen ons beslist wordt. Wij zullen gaarne Hem nawandelen, die zegt: ‘Wie Mij volgt zal in de duisternis niet wandelen, maar het licht des levens hebben’.